Bài viết được cố vấn chuyên môn bởi ThS.BSNT Phạm Thành Luân - Bác sĩ tại Phòng khám Sức khỏe tâm thần, Bệnh viện Đại học Y Hà Nội.

RỐI LOẠN NHÂN CÁCH NÉ TRÁNH LÀ GÌ?

Rối loạn nhân cách né tránh (AVPD) là một tình trạng sức khỏe tâm thần liên quan đến cảm giác thiếu thốn và cực kỳ nhạy cảm với những lời chỉ trích. Những người mắc AVPD muốn tương tác với người khác, nhưng họ có xu hướng tránh các tương tác xã hội do quá sợ việc bị từ chối.

AVPD là một trong những nhóm bệnh thuộc rối loạn nhân cách “Nhóm C” - liên quan đến sự lo lắng và sợ hãi. Rối loạn nhân cách là những kiểu hành vi kéo dài, không phù hợp với các chuẩn mực văn hóa (cách chúng ta phải hành động) và phát triển trong thời thơ ấu hoặc thanh thiếu niên, gây đau khổ cho người mắc bệnh và/hoặc những người xung quanh.

Sự khác biệt giữa rối loạn nhân cách né tránh và lo lắng xã hội là gì?

Rối loạn nhân cách né tránh và rối loạn lo âu xã hội (SAD) có những đặc điểm và hành vi tương tự nhau. Nhưng nhìn chung, hai chứng bệnh này có sự khác biệt rõ rệt.

Rối loạn lo âu xã hội (ám ảnh xã hội) xảy ra khi bạn có nỗi sợ hãi mãnh liệt và liên tục về việc bị người khác đánh giá và theo dõi. Điều này khiến những người bị SAD tránh né các tình huống xã hội.

Những người mắc AVPD cũng tránh né các tình huống và mối quan hệ xã hội, nhưng nó liên quan nhiều đến lòng tự trọng thấp của họ hơn là sự lo lắng. Lo lắng là đặc điểm cốt lõi đằng sau SAD, nhưng nó không nhất thiết phải có ở AVPD.

Các nhà nghiên cứu từng cho rằng AVPD là một dạng SAD nghiêm trọng. Nhưng các nghiên cứu cho thấy khoảng 2/3 số người mắc AVPD không đáp ứng các tiêu chuẩn chẩn đoán tiêu chuẩn cho SAD theo DSM-5.

Một người có thể mắc phải AVPD và SAD. Những người mắc cả hai tình trạng này có các triệu chứng nghiêm trọng hơn những người chỉ mắc một bệnh.

Rối loạn nhân cách né tránh khiến người bệnh cực kỳ nhạy cảm với những lời chỉ trích - Ảnh Internet

TRIỆU CHỨNG CỦA RỐI LOẠN NHÂN CÁCH NÉ TRÁNH

Các triệu chứng phổ biến ở một người mắc phải rối loạn nhân cách né tránh bao gồm:

• Luôn muốn được mọi người yêu mến
• Thiếu niềm vui trong hoạt động thường ngày
• Lo lắng về việc nói hoặc làm điều sai trái
• Lo lắng trong nhiều tình huống xã hội
• Tránh xung đột (là người "làm hài lòng mọi người")
• Tránh tương tác trong môi trường làm việc hoặc từ chối thăng chức
• Tránh các mối quan hệ thân mật hoặc chia sẻ cảm xúc thân mật
• Tránh đưa ra quyết định
• Né tránh các tình huống do sợ bị từ chối
• Tránh né các tình huống hoặc sự kiện xã hội
• Dễ bị tổn thương bởi những lời chỉ trích hoặc không tán thành
• Tự giác cực độ
• Thất bại trong việc bắt đầu liên lạc xã hội
• Thái độ sợ hãi và căng thẳng
• Cảm giác không thỏa đáng
• Quá mẫn cảm với đánh giá tiêu cực
• Thiếu sự quyết đoán
• Thiếu niềm tin vào người khác
• Lòng tự trọng thấp
• Hiểu sai các tình huống trung lập là tiêu cực
• Không có bạn thân/thiếu mạng xã hội
• Tự cô lập
• Ức chế xã hội
• Không sẵn sàng chấp nhận rủi ro hoặc thử những điều mới
• Tự coi mình là người kém cỏi hoặc kém cỏi về mặt xã hội
• Cảnh giác với những dấu hiệu không tán thành hoặc từ chối

NGUYÊN NHÂN GÂY RA CHỨNG RỐI LOẠN NHÂN CÁCH NÉ TRÁNH?

Các nhà nghiên cứu vẫn đang cố gắng tìm ra nguyên nhân chính xác của chúng, nhưng họ cho rằng AVPD phát triển do một số yếu tố, bao gồm:

• Di truyền: Một nghiên cứu về AVPD ước tính rằng di truyền chiếm khoảng 64% khả năng phát triển AVPD.
• Tính khí trong thời thơ ấu: Các nhà nghiên cứu đã tìm thấy mối liên hệ giữa các đặc điểm tính khí nhất định trong thời thơ ấu và AVPD. Chúng bao gồm sự cứng nhắc, quá mẫn cảm, không theo đuổi những trải nghiệm mới, tránh né những tổn hại có thể xảy ra nhiều hơn bình thường cũng như sợ hãi và đau khổ quá mức.
• Kiểu gắn bó: Những người có kiểu gắn bó sợ hãi có thể có nhiều khả năng phát triển AVPD hơn. Phong cách gắn bó sợ hãi có nghĩa là bạn mong muốn được gần gũi với người khác nhưng lại không tin tưởng vào họ và sợ bị từ chối. Ví dụ, phong cách gắn bó này có thể phát triển nếu một đứa trẻ sơ sinh có biểu cảm tối thiểu tỏ ra đau khổ và người chăm sóc chúng tỏ ra xa lánh.
• Môi trường thời thơ ấu: Trải qua sự từ chối và bị đối xử khác biệt với những người khác trong thời thơ ấu có thể góp phần vào sự phát triển của AVPD.

Bệnh nhân tự coi mình là người kém cỏi hoặc kém cỏi về mặt xã hội - Ảnh: Internet

RỐI LOẠN NHÂN CÁCH NÉ TRÁNH VÀ CÁC TÌNH TRẠNG KHÁC

Các rối loạn sức khỏe tâm thần khác có thể xảy ra cùng với rối loạn nhân cách né tránh. Một số tình trạng thường xảy ra nhất với chứng rối loạn nhân cách né tránh bao gồm:

• Ám ảnh xã hội, trong đó một người trải qua sự lo lắng tột độ và tự ý thức trong các tình huống xã hội thông thường.
• Rối loạn nhân cách phụ thuộc, trong đó mọi người dựa quá nhiều vào người khác để xin lời khuyên hoặc đưa ra quyết định cho họ.
• Rối loạn nhân cách ranh giới, trong đó con người gặp khó khăn trong nhiều lĩnh vực bao gồm các mối quan hệ xã hội, hành vi, tâm trạng và hình ảnh bản thân.

Nhiều triệu chứng rối loạn nhân cách né tránh thường được chia sẻ với các tình trạng khác, đặc biệt trong trường hợp ám ảnh sợ xã hội tổng quát. Bởi vì điều này, các rối loạn có thể dễ dàng bị nhầm lẫn. Có thể mất một thời gian để chuyên gia sức khỏe tâm thần đưa ra chẩn đoán rõ ràng và chọn phương pháp điều trị thích hợp cho bạn.

PHƯƠNG PHÁP ĐIỀU TRỊ RỐI LOẠN NHÂN CÁCH NÉ TRÁNH LÀ GÌ?

Điều trị chứng rối loạn nhân cách rất khó khăn vì những người mắc chứng bệnh này có lối suy nghĩ và hành vi ăn sâu đã tồn tại trong nhiều năm. Tình trạng này khiến họ đau khổ đáng kể nếu tiếp tục kéo dài.

Hầu hết những người mắc AVPD đều muốn phát triển các mối quan hệ. Mong muốn này có thể là yếu tố thúc đẩy những người mắc AVPD tuân theo kế hoạch điều trị của họ, có thể sẽ bao gồm liệu pháp tâm lý và có thể là dùng thuốc.

Việc điều trị cho những người mắc bệnh này hiệu quả nhất khi có sự tham gia và hỗ trợ của các thành viên trong gia đình.

Tâm lý trị liệu cho AVPD

Tâm lý trị liệu (liệu pháp trò chuyện) là phương pháp điều trị được lựa chọn cho các rối loạn nhân cách. Mục tiêu của việc điều trị là giúp bạn khám phá những động cơ và nỗi sợ hãi liên quan đến suy nghĩ và hành vi của bạn. Ngoài ra, bạn có thể học cách liên hệ với người khác một cách tích cực hơn.

Hai loại trị liệu tâm lý cụ thể có thể giúp những người mắc AVPD bao gồm:

Trị liệu tâm động học: Loại trị liệu này tập trung vào nguồn gốc tâm lý của đau khổ về mặt cảm xúc. Thông qua việc tự phản ánh, bạn nhìn vào các mối quan hệ có vấn đề và các kiểu hành vi trong cuộc sống của mình. Điều này giúp bạn hiểu rõ hơn về bản thân. Nó có thể giúp bạn thay đổi cách bạn liên hệ với người khác và môi trường của bạn.

Trị liệu hành vi nhận thức (CBT): Đây là một loại trị liệu có cấu trúc, hướng đến mục tiêu. Nhà trị liệu hoặc nhà tâm lý học sẽ giúp bạn xem xét kỹ suy nghĩ và cảm xúc của mình. Bạn sẽ hiểu suy nghĩ của bạn ảnh hưởng đến hành động của bạn như thế nào. Thông qua CBT, bạn có thể loại bỏ những suy nghĩ và hành vi tiêu cực. Bạn sẽ học cách áp dụng các mô hình và thói quen suy nghĩ lành mạnh hơn. Nó có thể đặc biệt tập trung vào việc phát triển các kỹ năng xã hội.

Thuốc điều trị AVPD

Hiện tại không có loại thuốc nào có thể điều trị rối loạn nhân cách. Nhưng có những loại thuốc điều trị trầm cảm và lo âu mà những người mắc chứng rối loạn nhân cách né tránh cũng có thể sử dụng. Điều trị những tình trạng này có thể giúp điều trị AVPD dễ dàng hơn.

Tuy nhiên, để có kết quả tốt nhất, bạn nên dùng thuốc kết hợp với liệu pháp tâm lý.

Nguồn tham khảo:

• https://www.verywellmind.com/avoidant-personality-disorder-4172959
• https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/9761-avoidant-personality-disorder