Bài viết được cố vấn bởi ThS.BSNT Nguyễn Minh Quyết – Bác sĩ tại khoa Tâm thần, Bệnh viện Nhi Trung ương.

Mọi đứa trẻ dù ngoan nhất vẫn có những phút giây nổi nóng và bốc đồng. Dù vậy, đó không phải là chứng Rối loạn thách thức chống đối (ODD). Các hành vi tức giận, khó chịu, hay tranh cãi và thách thức cha mẹ hoặc người lớn phải diễn ra liên tục và thường xuyên thì trẻ mới được xếp vào nhóm có khả năng mắc phải chứng rối loạn tâm thần này.

Theo một đánh giá năm 2008, các chuyên gia ước tính rằng từ 1 đến 16% trẻ em và thanh thiếu niên đáp ứng các tiêu chí chẩn đoán ODD. Tình trạng này dường như xuất hiện thường xuyên hơn ở các bé trai trước tuổi thiếu niên, nhưng với tỷ lệ gần như tương tự ở những người thuộc bất kỳ giới tính nào trong thời niên thiếu và trưởng thành.

ĐỊNH NGHĨA RỐI LOẠN THÁCH THỨC CHỐNG ĐỐI

Rối loạn thách thức chống đối (ODD) là tình trạng con trẻ liên tục thể hiện kiểu hành vi bất hợp tác, thách thức và đôi khi thù địch đối với những người xung quanh, đặc biệt là cha mẹ, thầy cô và người lớn nói chung. Hành vi này thường làm gián đoạn hoạt động bình thường hàng ngày của trẻ, bao gồm các mối quan hệ và hoạt động trong gia đình và ở trường.

Việc trẻ em - đặc biệt là những trẻ từ 2 đến 3 tuổi và ở độ tuổi thiếu niên - thỉnh thoảng có thái độ chống đối hoặc thách thức là điều bình thường. Các em thể hiện sự thách thức bằng cách không vâng lời hoặc cãi lại người lớn, kể cả cha mẹ hoặc giáo viên. Khi hành vi này kéo dài hơn sáu tháng và vượt xa những gì bình thường ở độ tuổi nhất định, rất có thể trẻ đã mắc chứng ODD.

Rối loạn thách thức chống đối xuất hiện ở hai thời điểm cụ thể:

• Khởi phát ở tuổi thơ: Xuất hiện từ khi còn nhỏ và cần được can thiệp và điều trị sớm để ngăn nguy cơ tiến triển thành rối loạn hành vi nghiêm trọng hơn
• Khởi phát ở tuổi vị thành niên: Bắt đầu đột ngột vào những năm cấp 2 và cấp 3, gây ra xung đột ở nhà và ở trường

Trẻ em thường thể hiện hành vi chống đối ở những giai đoạn phát triển nhất định - Ảnh: Internet

NHẬN BIẾT TRẺ MẮC CHỨNG RỐI LOẠN THÁCH THỨC CHỐNG ĐỐI

Rất khó để nhận ra sự khác biệt giữa một đứa trẻ có ý chí hay cảm xúc mạnh mẽ và một đứa trẻ mắc chứng rối loạn thách thức chống đối. Trẻ em thường thể hiện hành vi chống đối ở những giai đoạn phát triển nhất định.

Các triệu chứng của hội chứng này thường bắt đầu trong những năm mẫu giáo. Đôi khi ODD có thể phát triển muộn hơn, nhưng hầu như luôn xảy ra trước những năm đầu tuổi thiếu niên. Những hành vi chống đối và thách thức diễn ra thường xuyên và liên tục. Chúng gây ra những vấn đề nghiêm trọng trong các mối quan hệ, hoạt động xã hội, trường học và công việc cho cả trẻ và gia đình.

Các triệu chứng về cảm xúc và hành vi của ODD thường kéo dài ít nhất sáu tháng. Chúng bao gồm tâm trạng tức giận và cáu kỉnh, hành vi tranh cãi và thách thức, hành vi gây tổn thương và trả thù.

• Tâm trạng tức giận và cáu kỉnh
• Thường xuyên và dễ dàng mất bình tĩnh.
• Thường xuyên nhạy cảm và luôn cảm giác bị người khác làm phiền
• Thường tức giận và oán giận.
• Hành vi tranh luận và thách thức
• Tranh cãi với người lớn hoặc người có thẩm quyền.
• Chủ động thách thức hoặc từ chối làm theo yêu cầu hoặc quy tắc của người lớn.
• Cố tình làm phiền hoặc làm phiền mọi người.
• Đổ lỗi cho người khác về lỗi lầm hoặc hành vi sai trái của họ.
• Hành vi gây tổn thương và trả thù
• Nói những điều ác ý và đáng ghét khi buồn bã.
• Cố gắng làm tổn thương cảm xúc của người khác và tìm cách trả thù, còn được gọi là thù hận.
• Đã thể hiện hành vi thù hận ít nhất hai lần trong sáu tháng qua.

Mức độ của rối loạn thách thức chống đối được chia thành các cấp độ:

• Nhẹ nhàng: Các triệu chứng chỉ xảy ra ở một môi trường, chẳng hạn như chỉ ở nhà, trường học, nơi làm việc hoặc với bạn bè đồng trang lứa.
• Vừa phải: Một số triệu chứng xảy ra ở ít nhất hai bối cảnh.
• Nghiêm trọng: Một số triệu chứng xảy ra ở hầu hết các môi trường hay bối cảnh cụ thể

NGUYÊN NHÂN DẪN ĐẾN HÀNH VI RỐI LOẠN CHỐNG ĐỐI

Sức khỏe tâm thần là lĩnh vực khó có thể xác định nguyên nhân chính xác gây ra bệnh. Tương tự, với chứng rối loạn thách thức chống đối, các chuyên gia vẫn chưa tìm ra lý do chính khiến con trẻ có các hành vi bốc đồng và cư xử ngỗ ngược. Tuy nhiên, các nguyên nhân khách quan được đưa ra bao gồm gen di truyền, môi trường sống, tính cách của trẻ.

Gen di truyền

Có đến 50% trường hợp trẻ mắc chứng rối loạn thách thức chống đối do gen di truyền. Trẻ được sinh ra trong một gia đình có người thân mắc ADHD, trầm cảm có nguy cơ cao mắc phải rối loạn thách thức chống đối.

Mặt khác, một số nghiên cứu hình ảnh não từ năm 2016 chỉ ra rằng, sự khác biệt ở một số bộ phận của não có tác động mạnh đến việc điều chỉnh và kiểm soát xung lực, giải quyết vấn đề, hành vi xã hội và sự đồng cảm. Những bất thường ở não cũng có thể là yếu tố dẫn đến sự phát triển của ODD, đặc biệt khi kết hợp với các yếu tố khác như môi trường sống.

• Môi trường sống và giáo dục
• Nhiều yếu tố môi trường ở nhà có thể góp phần gây ra ODD, bao gồm:
• Nuôi dạy con cái quá khắc nghiệt hoặc quá dễ dãi
• Củng cố tiêu cực cho hành vi có vấn đề hoặc gây rối, có thể thúc đẩy hành động tương lai
• Nuôi dạy con cái không nhất quán hoặc bỏ bê con
• Có nhiều người chăm sóc nhưng không cố định
• Bạo lực và lạm dụng trong nhà hoặc khu phố
• Cuộc sống gia đình căng thẳng, sự kiện bất ngờ ập đến
• Sống trong một hộ gia đình có thu nhập thấp hoặc cộng đồng không được phục vụ đầy đủ
• Yếu tố tính cách và tính chất

Các đặc điểm tính cách cơ bản liên quan đến rối loạn thách thức chống đối bao gồm:

• Sự bốc đồng
• Cáu gắt
• Phản ứng cảm xúc cao
• Khó điều chỉnh cảm xúc
• Những đặc điểm nhẫn tâm - vô cảm, như sự vô cảm về mặt cảm xúc và sự đồng cảm thấp hơn
• Khả năng chịu đựng sự thất vọng thấp

Tất nhiên, không phải ai có những đặc điểm này cũng sẽ phát triển ODD.

Cả bản chất (yếu tố sinh học) và sự nuôi dưỡng (môi trường và sự giáo dục) đều góp phần tạo nên nhân cách, chưa kể đến sức khỏe tinh thần và cảm xúc tổng thể, cũng như các yếu tố rủi ro và bảo vệ. Tuổi thơ đau thương hoặc khó khăn có thể ảnh hưởng đến tính khí và tính cách của trẻ, đồng thời khiến trẻ có nhiều khả năng phát triển ODD hoặc một tình trạng sức khỏe tâm thần khác.

Cũng nên hiểu rằng những người mắc ODD thường không nhận ra hành vi của chính họ là thách thức hoặc chống đối. Thay vào đó, họ có thể đơn giản tin rằng họ đang phản ứng trước những hoàn cảnh không công bằng hoặc những yêu cầu bất công từ cha mẹ, người lớn và những nhân vật có thẩm quyền khác.

Gen di truyền, môi trường sống, tính cách của trẻ... là những yếu tố tác động đến ODD - Ảnh: Internet

CÁC PHƯƠNG PHÁP ĐIỀU TRỊ RỐI LOẠN THÁCH THỨC CHỐNG ĐỐI

Điều trị rối loạn thách thức chống đối kịp thời  giúp ích rất nhiều trong việc cải thiện các triệu chứng của bệnh và đặc biệt là chất lượng cuộc sống. Phác đồ điều trị triệu chứng rối loạn thách thức chống đối phổ biến hiện nay bao gồm:

Trị liệu cá nhân

Trị liệu trực tiếp với chuyên gia sức khỏe tâm thần tạo cơ hội để trẻ hiểu và biết điều chỉnh cảm xúc, hành vi của bản thân, bao gồm các kỹ năng:

• Quản lý sự tức giận và khó chịu
• Giao tiếp hiệu quả
• Kiểm soát xung đột
• Giải quyết vấn đề
• Đối phó với sự thất vọng và căng thẳng

Trị liệu cũng cung cấp một môi trường an toàn để chia sẻ và giải quyết các yếu tố góp phần tiềm ẩn, bao gồm:

• Thách thức với các mối quan hệ ở trường hoặc nơi làm việc
• Bỏ bê hoặc bị lạm dụng ở nhà
• Khó khăn trong học tập
• ADHD, trầm cảm, lo lắng và các triệu chứng sức khỏe tâm thần khác

Tham gia các lớp đào tạo kỹ năng xã hội cũng cung cấp môi trường học tập và thực hành các kỹ năng tương tác với bạn bè một cách tôn trọng và hiệu quả hơn.

Liệu pháp gia đình

Các chuyên gia tâm lý trị liệu có thể hỗ trợ cha mẹ kỹ thuật nuôi dạy con nhất quán và hiệu quả, áp dụng kỷ luật phù hợp trong quá trình nuôi dạy để hạn chế phát sinh hay nguy cơ gia tăng các triệu chứng của rối loạn thách thức chống đối.

Can thiệp ở trường

Hỗ trợ trẻ mắc chứng rối loạn thách thức chống đối ở trường cũng giúp hạn chế và quản lý hành vi của con trong nhiều trường hợp cụ thể. Giáo viên, cố vấn hướng dẫn và các nhân viên khác của trường sẽ là những người chịu trách nhiệm chính cho vấn đề này.

Các can thiệp của trường học có thể bao gồm:

• Đưa ra giải lao khi cần thiết để học sinh có không gian kiểm soát cảm giác choáng ngợp và thất vọng
• Thay đổi chỗ ngồi trong lớp học
• Khuyến khích hành vi tích cực trong lớp học và với bạn bè thông qua sự củng cố tích cực
• Lập kế hoạch hỗ trợ mọi khó khăn trong học tập và các triệu chứng về sức khỏe tâm thần
• Hỗ trợ sức khỏe tâm thần tại trường học
• Đăng ký thường xuyên với giáo viên hoặc người lớn đáng tin cậy khác

Sử dụng​​​​​​​ thuốc

Không có thuốc đặc biệt điều trị rối loạn thách thức chống đối. Tuy nhiên, một số loại thuốc có thể giúp giải quyết các triệu chứng bất ngờ xảy ra, bao gồm các triệu chứng nghiêm trọng:

• Sự lo lắng
• Trầm cảm
• Tăng động giảm chú ý
• Hành vi gây rối, chẳng hạn như hung hăng

Bất kỳ điều nào trong số này có thể làm cho ODD trở nên tồi tệ hơn và ảnh hưởng đến sức khỏe tổng thể. Khi các triệu chứng không đáp ứng với liệu pháp, thuốc có thể giúp cải thiện đủ để liệu pháp trở nên hiệu quả hơn.

8 ĐIỀU CẦN ĐẶC BIỆT LƯU Ý VỚI TRẺ RỐI LOẠN CHỐNG ĐỐI

Trẻ mắc chứng rối loạn thách thức chống đối thường không vâng lời, thiếu tôn trọng và đối đầu một cách trắng trợn. Kỷ luật tiêu chuẩn không có tác dụng. Thay vào đó, hãy làm theo những chiến lược sau để kỷ luật một đứa trẻ mắc chứng rối loạn thách thức chống đối mà vẫn đảm bảo kiểm soát được hành vi của trẻ:

• Thưởng trước, phạt sau
• Không cư xử bằng thái độ thù địch
• Nắm được thói quen, môi trường hay yếu tố khiến con dễ kích động hành vi thách thức
• Giải thích rõ ràng các quy tắc ứng xử và hậu quả khi làm sai
• Giữ bình tĩnh khi trao đổi và nói chuyện cùng con
• Sử dụng “mật mã bình tĩnh” để nhắc nhở con kiềm chế cảm xúc và bình tĩnh lại
• Giữ trạng thái tích cực
• Nhờ sự trợ giúp từ người có chuyên môn khi không thể kiểm soát hành động của con trẻ

KHÁM RỐI LOẠN THÁCH THỨC CHỐNG ĐỐI VỚI CHUYÊN GIA CỦA PHÒNG KHÁM YÊN HÒA

Phòng khám Yên Hòa là nơi điều trị của đội ngũ chuyên gia tâm thần đầu ngành trên cả nước. Các bác sĩ đã và đang công tác tại Viện Sức khỏe Tâm thần Bạch Mai, Bệnh viện Tâm thần Trung ương 1, Bệnh viện E, Bệnh viện Nhi Trung ương… là những đơn vị nổi tiếng về thế mạnh điều trị tâm lý - tâm thần ở mọi độ tuổi:

• Phó Giáo sư, Tiến sĩ Trần Hữu Bình: Nguyên Viện trưởng Viện Sức khỏe Tâm thần Bạch Mai, Nguyên Phó Chủ nhiệm Bộ môn Tâm thần, Trường Đại học Y Hà Nội, một trong những bác sĩ đầu ngành lĩnh vực tâm thần trên cả nước.
• Thạc sĩ, Bác sĩ Chuyên khoa II Nguyễn Hoàng Yến: Phó Trưởng khoa Khám tự nguyện M2 - Viện Sức khỏe tâm thần, Bệnh viện Bạch Mai, Giảng viên Bộ môn Tâm thần, Đại học Y Hà Nội
• Thạc sĩ, Bác sĩ Chuyên khoa II Trần Thị Thu Hà: Phó Trưởng khoa tâm lý lâm sàng M9 - Viện Sức khỏe tâm thần Bạch Mai, Giảng viên Bộ môn Tâm thần, Đại học Y Hà Nội

ĐẶT LỊCH NGAY để sớm được hướng dẫn và điều trị dứt điểm các hành vi gây hại cơ thể gây nguy hiểm đến tính mạng.

Nguồn tham khảo:

• https://www.verywellmind.com/what-is-oppositional-defiant-disorder-2161913
• https://www.additudemag.com/oppositional-defiant-disorder-discipline-rules-video/
• https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/9905-oppositional-defiant-disorder
• https://www.healthline.com/health/oppositional-defiant-disorder
• https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/oppositional-defiant-disorder/symptoms-causes/syc-20375831