Bài viết được cố vấn chuyên môn bởi ThS.BSNT Nguyễn Minh Quyết - Bác sĩ khoa Tâm thần, Bệnh viện Nhi Trung ương.

Bạn có sợ bị người khác đánh giá không? Bạn có tự ti trong các tình huống xã hội hàng ngày không? Bạn có tránh gặp gỡ những người mới do sợ hãi hoặc lo lắng không? Nếu bạn gặp phải những tình huống trên trong ít nhất 6 tháng và những cảm giác này khiến bạn khó tương tác với mọi người xung quanh, rất có thể bạn đã mắc chứng Rối loạn ám ảnh xã hội.

RỐI LOẠN ÁM ẢNH XÃ HỘI LÀ GÌ?

Ám ảnh sợ xã hội ảnh hưởng đến khoảng 9% phụ nữ và 7% nam giới trong khoảng thời gian 12 tháng, nhưng tỷ lệ hiện mắc suốt đời có thể ít nhất là 13%. Nam giới có nhiều khả năng hơn phụ nữ rối loạn nhân cách né tránh, có thể được coi là một rối loạn lo âu nghiêm trọng và dai dẳng đủ để ảnh hưởng đến tính cách của con người (thông tin tham khảo).

Rối loạn ám ảnh xã hội là một dạng rối loạn lo âu phổ biến. Người mắc chứng rối loạn ám ảnh xã hội thường cảm thấy lo lắng hoặc sợ hãi trong những tình huống mà họ có thể bị người khác xem xét, đánh giá hoặc phán xét.

Cụ thể, việc nói trước công chúng, gặp gỡ người mới, hẹn hò, phỏng vấn xin việc, trả lời câu hỏi trong lớp… là những bối cảnh có thể thấy rõ biểu hiện của một người bị ám ảnh xã hội. Thậm chí, những hoạt động đơn giản như ăn uống trước mặt người khác hoặc sử dụng nhà vệ sinh công cộng, cũng có thể gây lo lắng hoặc sợ hãi do người bệnh lo ngại bị sỉ nhục, bị phán xét và bị từ chối.

Rối loạn ám ảnh xã hội xuất hiện ở nữ giới nhiều hơn nam giới - Ảnh: Sưu tầm

Nỗi sợ hãi mà những người mắc chứng rối loạn ám ảnh xã hội gặp phải mãnh liệt đến mức nằm ngoài tầm kiểm soát của họ. Đối với một số người, nỗi sợ hãi này có thể cản trở việc đi làm, đi học hoặc thực hiện các công việc hàng ngày. Thậm chí, họ bắt đầu lo lắng về một nhiệm vụ cụ thể trước vài ngày, thậm chí cả tuần. Một số khác vẫn có thể hoạt động bình thường nhưng lại cảm thấy rất sợ hãi, bồn chồn liên tục.

Rối loạn ám ảnh xã hội thường bắt đầu ở giai đoạn cuối thời thơ ấu, biểu hiện ở sự nhút nhát hoặc né tránh các tình huống tương tác thông thường. Hội chứng này xảy ra phổ biến hơn ở nữ giới so với nam giới. Ám ảnh xã hội khác với sự nhút nhát. Tính nhút nhát có thể khiến việc giao tiếp, học tập và làm việc trở nên khó khăn, nhưng nó không ảnh hưởng đến cuộc sống ở mức độ tương tự như chứng ám ảnh xã hội. Nếu không điều trị, chứng rối loạn ám ảnh xã hội có thể kéo dài trong nhiều năm, thậm chí là suốt đời.

RỐI LOẠN ÁM ẢNH XÃ HỘI XẢY RA KHI NÀO?

Ở một số người mắc chứng rối loạn ám ảnh xã hội, nỗi sợ hãi chỉ giới hạn ở một hoặc hai tình huống cụ thể, như nói trước đám đông hoặc bắt đầu một cuộc trò chuyện. Một phần khác luôn có biểu hiện lo lắng trước bất kỳ tương tác xã hội nào.

Dưới đây là một số tình huống phổ biến mà người rối loạn ám ảnh xã hội biểu hiện rõ sự lo lắng, bồn chồn:

• Nói chuyện với người lạ
• Nói trước công chúng
• Hẹn hò
• Giao tiếp bằng mắt
• Vào phòng
• Sử dụng nhà vệ sinh công cộng
• Đi dự tiệc
• Ăn trước mặt người khác
• Đi học hoặc đi làm
• Bắt đầu cuộc trò chuyện

DẤU HIỆU NÀO CHO BIẾT BẠN BỊ RỐI LOẠN ÁM ẢNH XÃ HỘI?

Ngược lại với sự lo lắng thường ngày, rối loạn ám ảnh xã hội bao gồm sự sợ hãi, lo lắng và tránh né, gây cản trở các mối quan hệ, thói quen hàng ngày trong công việc, học tập hoặc các hoạt động khác. Rối loạn lo âu xã hội thường bắt đầu ở độ tuổi đầu đến giữa tuổi thiếu niên, mặc dù đôi khi nó có thể bắt đầu ở trẻ nhỏ hoặc ở người lớn.

Cảm giác ngại ngùng hoặc khó chịu trong một số tình huống nhất định không hẳn là dấu hiệu của chứng rối loạn ám ảnh xã hội, đặc biệt là ở trẻ em. Một số người có tính cách dè dặt tự nhiên không phải là đối tượng bị ám ảnh xã hội.

Về cảm xúc và hành vi

Các dấu hiệu và triệu chứng của rối loạn ám ảnh xã hội ở khía cạnh cảm xúc và hành vi phổ biến gồm có:

• Sợ những tình huống mà bạn có thể bị đánh giá tiêu cực
• Lo lắng về việc làm xấu hổ hoặc hạ nhục bản thân
• Sợ hãi tột độ khi tương tác hoặc nói chuyện với người lạ
• Sợ người khác nhận ra bạn đang lo lắng
• Sợ các triệu chứng thể chất có thể khiến bạn xấu hổ, chẳng hạn như đỏ mặt, đổ mồ hôi, run rẩy hoặc giọng nói run rẩy
• Tránh làm việc hoặc nói chuyện với mọi người vì sợ xấu hổ
• Tránh những tình huống mà bạn có thể là trung tâm của sự chú ý
• Lo lắng khi dự đoán về một hoạt động hoặc sự kiện gây sợ hãi
• Sợ hãi hoặc lo lắng dữ dội trong các tình huống xã hội
• Phân tích những sai sót trong tương tác của bạn sau một tình huống xã hội
• Dự kiến ​​về những hậu quả tồi tệ nhất có thể xảy ra từ trải nghiệm tiêu cực trong một tình huống xã hội

Đối với trẻ em, sự lo lắng khi tương tác với người lớn hoặc bạn bè cùng trang lứa có thể biểu hiện bằng việc khóc lóc, cáu gắt, bám lấy cha mẹ hoặc không chịu nói chuyện trong các tình huống xã hội.

Về thể chất

Ngoài các biểu hiện về mặt cảm xúc, cơ thể của người bị ám ảnh xã hội cũng phản ứng với các tình huống cụ thể thông qua những biểu hiện sau:

• Đỏ mặt
• Tim đập nhanh
• Run sợ
• Đổ mồ hôi
• Đau bụng hoặc buồn nôn
• Khó thở
• Chóng mặt hoặc choáng váng
• Cảm giác đầu óc bạn trở nên trống rỗng
• Căng cơ

Tình huống đứng trước đám đông gây ra rối loạn ám ảnh xã hội điển hình - Ảnh: Sưu tầm

CÁC LOẠI RỐI LOẠN ÁM ẢNH XÃ HỘI PHỔ BIẾN

Rối loạn ám ảnh xã hội được chia thành các cấp độ nhẹ, trung bình hoặc nặng. Nhiều người chỉ sợ hãi khi rơi vào một tình huống cụ thể như ăn uống hoặc biểu diễn trước mặt người khác. Trong khi đó, có nhiều đối tượng thể hiện rõ sự lo lắng ở một số hoặc tất cả các hình thức tương tác xã hội.

Nhìn chung, các mức độ ám ảnh xã hội gồm có:

• Lo lắng xã hội mức nhẹ: đối tượng này vẫn tham gia hoặc có thể chịu đựng các tình huống xã hội thông thường và chỉ biểu hiện bồn chồn trong một vài bối cảnh cụ thể.
• Lo âu xã hội mức trung bình: đối tượng này có xu hướng lựa chọn các hoạt động mình tự tin tham gia và né tránh nhóm hoạt động khiến mình trở nên rụt rè, lo lắng.
• Lo lắng xã hội mức nặng - cực độ: đối tượng này có những triệu chứng dữ dội hơn như cơn hoảng loạn, trong hầu hết các tình huống xã hội. Vì điều này, những người mắc chứng lo âu xã hội cực độ thường tránh né các hoạt động tương tác bằng mọi giá. 

Cho dù tình trạng bệnh ở mức độ nào, điều quan trọng là phải tìm cách điều trị vì loại hội chứng này ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống của người bệnh.

Rối loạn ám ảnh xã hội tước đi nhiều cơ hội trong cuộc sống - Ảnh: Sưu tầm

NGUYÊN NHÂN NÀO DẪN ĐẾN RỐI LOẠN ÁM ẢNH XÃ HỘI?

Giống như các bệnh lý tâm thần khác, rối loạn ám ảnh xã hội có thể phát sinh từ sự tương tác phức tạp giữa các yếu tố sinh học và môi trường. Những nguyên nhân phổ biến bao gồm:

• Đặc điểm di truyền. Rối loạn lo âu xã hội có xu hướng di truyền trong gia đình. Tuy nhiên, vẫn chưa hoàn toàn rõ ràng bao nhiêu trong số này có thể là do di truyền và bao nhiêu là do hành vi bên ngoài tác động.
• Cấu trúc não. Một cấu trúc trong não gọi là amygdala (uh-MIG-duh-luh) đóng vai trò kiểm soát phản ứng sợ hãi. Những người có hạch hạnh nhân hoạt động quá mức gây phản ứng sợ hãi tăng cao, khiến sự lo lắng gia tăng trong các tình huống xã hội.
• Môi trường. Sự lo lắng ngày một lớn dần và đáng kể sau một tình huống xã hội khó chịu hoặc xấu hổ. Ngoài ra, cha mẹ kiểm soát hoặc bảo vệ con cái họ quá mức cũng có thể khiến con tự ti, e dè và luôn sợ hãi trước đám đông.

Bên cạnh đó, một số yếu tố có thể làm tăng nguy cơ phát triển chứng rối loạn ám ảnh xã hội, bao gồm:

• Những trải nghiệm tiêu cực. Những đứa trẻ bị trêu chọc, bắt nạt, từ chối, chế giễu hoặc sỉ nhục dễ mắc chứng rối loạn lo âu xã hội hơn. Những sự kiện tiêu cực khác trong cuộc sống như xung đột gia đình, chấn thương tâm lý hoặc lạm dụng cũng có thể liên quan đến chứng rối loạn này.
• Tính cách. Những trẻ nhút nhát, rụt rè, thu mình hoặc dè dặt khi đối mặt với những tình huống hoặc con người mới có thể gặp nguy cơ cao hơn.
• Nhu cầu xã hội hoặc công việc mới. Các triệu chứng rối loạn lo âu xã hội thường bắt đầu ở tuổi thiếu niên, thể hiện rõ qua việc gặp gỡ những người mới, phát biểu trước công chúng hoặc thuyết trình công việc quan trọng.

Ví dụ, biến dạng khuôn mặt, nói lắp hoặc run do bệnh Parkinson có thể làm tăng cảm giác tự ti và có thể gây ra chứng rối loạn lo âu xã hội ở một số người.

ĐIỀU TRỊ RỐI LOẠN LO ÂU XÃ HỘI NHƯ THẾ NÀO?

Nếu bạn lo lắng rằng mình có các triệu chứng rối loạn lo âu xã hội, hãy nói chuyện với các chuyên gia tâm lý hoặc bác sĩ tâm thần. Sau khi thảo luận về bệnh sử của bạn, các bác sĩ có thể tiến hành khám sức khỏe để đảm bảo rằng vấn đề thể chất không gây ra các triệu chứng của bạn.

Rối loạn lo âu xã hội thường được điều trị bằng liệu pháp tâm lý (đôi khi được gọi là “liệu ​​pháp trò chuyện”), dùng thuốc hoặc cả hai. Hãy nói chuyện với bác sĩ về cách điều trị tốt nhất cho bạn.

Tình trạng lo lắng, sợ hãi, nói lắp khi phải biểu diễn hoặc tương tác với đám đông là những triệu chứng ban đầu để khẳng định một người có mắc chứng rối loạn ám ảnh xã hội hay không. Tùy vào tình trạng của người bệnh mà các bác sĩ, chuyên gia về tâm lý và sức khỏe tinh thần sẽ đưa ra hướng điều trị phù hợp.

Trị liệu tâm lý và dùng thuốc là hai trong số các biện pháp chữa trị phổ biến đối với chứng rối loạn ám ảnh xã hội.

Liệu pháp tâm lý

Liệu pháp hành vi nhận thức (CBT) thường được sử dụng để điều trị chứng rối loạn lo âu xã hội. CBT dạy cho người bệnh cách suy nghĩ, hành xử và phản ứng khác nhau trước mọi tình huống để giúp bạn bớt lo lắng và sợ hãi. 

Trị liệu nhận thức - hành vi cũng giúp người bệnh học và thực hành các kỹ năng xã hội, điều này rất quan trọng để điều trị chứng rối loạn lo âu xã hội. CBT đã được nghiên cứu kỹ lưỡng và là tiêu chuẩn vàng cho liệu pháp tâm lý.

Liệu pháp tiếp xúc là một phương pháp CBT chủ yếu tập trung vào việc đối mặt dần dần với nỗi sợ hãi tiềm ẩn, Từ đó, chuyên gia sẽ giúp người bệnh tham gia vào các hoạt động mà họ đang tránh né. Liệu pháp tiếp xúc đôi khi được sử dụng cùng với các bài tập thư giãn. CBT được cung cấp dưới dạng trị liệu nhóm cũng có thể mang lại những lợi ích đặc biệt cho chứng rối loạn lo âu xã hội.

Một lựa chọn điều trị khác cho chứng rối loạn ám ảnh xã hội là liệu pháp chấp nhận và cam kết (ACT). ACT áp dụng một cách tiếp cận khác với CBT đối với những suy nghĩ tiêu cực. Liệu pháp chấp nhận sử dụng chiến lược như chánh niệm và thiết lập mục tiêu để giảm bớt sự khó chịu của người bệnh. 

So với CBT, ACT là một hình thức điều trị tâm lý mới hơn nên chưa có nhiều dữ liệu về hiệu quả. Tuy nhiên, các liệu pháp khác nhau có tác dụng với những đối tượng cụ thể. Vì vậy, sẽ rất hữu ích nếu người bệnh thảo luận về hình thức trị liệu nào phù hợp với chuyên gia sức khỏe tâm thần.

Dùng thuốc

Bác sĩ có thể kê đơn thuốc để điều trị chứng rối loạn lo âu xã hội, cụ thể:

• Thuốc chống trầm cảm, chẳng hạn như thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRI) và thuốc ức chế tái hấp thu serotonin-norepinephrine (SNRI). Loại thuốc này có thể gây ra tác dụng phụ, chẳng hạn như đau đầu, buồn nôn hoặc khó ngủ. Những tác dụng phụ này thường không nghiêm trọng, đặc biệt nếu liều bắt đầu thấp và tăng dần theo thời gian.
• Thuốc chẹn beta: thường là loại thuốc được lựa chọn cho loại rối loạn ám ảnh xã hội “lo lắng về hiệu suất”.
• Thuốc chống lo âu, chẳng hạn như thuốc benzodiazepin: có tác dụng mạnh và ngay lập tức để giảm cảm giác lo lắng. Những loại thuốc này rất hiệu quả trong việc giảm lo âu nhanh chóng, nhưng một số đối tượng sử dụng thường xuyên có khả năng cần liều cao hơn để có được tác dụng tương tự. 

Điều trị theo nhóm hỗ trợ

Nhiều người mắc chứng ám ảnh xã hội nhận thấy các nhóm hỗ trợ rất hữu ích. Trong một nhóm người đều mắc chứng rối loạn lo âu xã hội, người bệnh có thể nhận được phản hồi trung thực, khách quan về cách những người khác trong nhóm nhìn nhận họ.

Bằng cách này, họ có thể biết rằng suy nghĩ về việc phán xét và từ chối là không đúng sự thật hoặc bị bóp méo. Người bệnh cũng có thể tìm hiểu cách những người mắc chứng rối loạn lo âu xã hội tiếp cận và vượt qua nỗi sợ hãi trong các tình huống cụ thể.

Cả liệu pháp tâm lý và thuốc đều có thể mất một thời gian để phát huy tác dụng. Một lối sống lành mạnh cũng có thể giúp chống lại sự lo lắng. Đảm bảo ngủ đủ giấc và tập thể dục, ăn uống lành mạnh và tìm đến gia đình và bạn bè, những người mà bạn tin tưởng để được hỗ trợ.

Nguồn tham khảo:

https://www.nimh.nih.gov/health/publications/social-anxiety-disorder-more-than-just-shyness

https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/social-anxiety-disorder/symptoms-causes/syc-20353561

https://www.healthline.com/health/anxiety/social-phobia

https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/22709-social-anxiety