Bài viết được cố vấn chuyên môn bởi ThS.BSNT Trịnh Trọng Tuấn - Bác sĩ khoa Sức khỏe Tâm thần, Bệnh viện E.

Những người bị rối loạn nghiện chất thường có suy nghĩ và hành vi lệch lạc. Các nghiên cứu hình ảnh não cho thấy, những đối tượng bị rối loạn chất gây nghiện có sự thay đổi tại các vùng não liên quan đến khả năng phán đoán, ra quyết định, học tập, trí nhớ và kiểm soát hành vi. Từ đó, họ dần không kiểm soát được hành vi của chính bản thân mình.

RỐI LOẠN NGHIỆN CHẤT LÀ GÌ?

Rối loạn sử dụng chất gây nghiện, là một dạng tâm thần ảnh hưởng nghiêm trọng đến não bộ và hành vi của một người, dẫn đến việc mất khả năng kiểm soát sử dụng một loại thuốc hoặc dược phẩm hợp pháp hoặc bất hợp pháp. Các chất như rượu, cần sa và nicotine là những chất gây nghiện phổ biến, hay còn gọi là ma túy. Khi nghiện, người bệnh liên tục sử dụng ma túy bất chấp tác hại mà nó gây ra.

Nghiện chất, hay nghiện ma túy, có thể bắt đầu bằng việc thử nghiệm sử dụng ma túy trong các tình huống xã hội. Từ đó, việc sử dụng ma túy trở nên thường xuyên hơn.

Đối với nhiều người, tình trạng nghiện ma túy bắt đầu khi họ dùng thuốc được kê đơn. Nguy cơ nghiện và mức độ nghiện thay đổi tùy theo loại thuốc. Một số loại thuốc, chẳng hạn như thuốc giảm đau opioid có nguy cơ gây nghiện nhanh hơn những loại khác.

Khi thời gian trôi qua, người nghiện có thể cần liều lượng thuốc lớn hơn để đạt được khoái cảm hay hiệu quả điều trị. Chẳng bao lâu, họ thèm khát và buộc phải dùng thuốc để tìm kiếm cảm giác dễ chịu. Sử dụng ma túy tăng lên khiến việc cai thuốc ngày càng khó khăn hơn. Nỗ lực ngừng sử dụng ma túy có thể gây ra cảm giác thèm ăn dữ dội và khiến người nghiện cảm thấy mệt mỏi. Chúng được gọi là triệu chứng cai nghiện.

Người bị rối loạn nghiện chất dễ bị mệt mỏi, chán ăn trong quá trình tình cai nghiện - Ảnh: Internet

RỐI LOẠN SỬ DỤNG CHẤT GÂY NGHIỆN PHÁT TRIỂN NHƯ THẾ NÀO?

Sự tiến triển từ trạng thái bình thường đến tình trạng rối loạn sử dụng chất gây nghiện thường diễn ra theo mô hình sau:

• Sử dụng thử nghiệm (hoặc sử dụng theo toa).
• Thỉnh thoảng sử dụng (hoặc dùng thuốc không theo chỉ dẫn).
• Sử dụng nhiều.
• Rối loạn sử dụng chất gây nghiện.

Sự tiến triển này rất phức tạp bởi một số yếu tố ảnh hưởng như:

• Tác dụng của chất này đối với chất hóa học trong não của bạn.
• Di truyền học.
• Tình trạng sức khỏe tâm thần.
• Tiếp cận và tiếp xúc với chất này.
• Trải nghiệm bất lợi thời thơ ấu (ACE).

ẢNH HƯỞNG CỦA CHẤT G Y NGHIỆN LÊN NÃO BỘ

Các chất gây nghiện gửi một lượng lớn dopamine – hoocmon hạnh phúc - qua não của bạn. Nhưng thay vì cảm thấy có động lực để làm những việc bạn cần để tồn tại (ăn, làm việc và dành thời gian cho những người thân yêu), mức độ dopamine lớn như vậy có thể dẫn đến những thay đổi có hại, ảnh hưởng đến suy nghĩ, cảm xúc và hành vi của bạn.

Điều này kích thích một động lực không lành mạnh, thúc đẩy người nghiện tìm kiếm nhiều niềm vui hơn từ chất kích thích thay vì từ những trải nghiệm thực tế. Theo thời gian, các chất gây nghiện sẽ thay đổi tính chất hóa học trong não của đối tượng, khiến họ trở nên mất nhạy cảm với tác dụng của chúng. Sau đó người bệnh cần liều lượng nhiều hơn để tạo ra hiệu ứng tương tự.

Đối với một số chất, chẳng hạn như opioid, các triệu chứng cai nghiện nghiêm trọng đến mức buộc người bệnh sử dụng liên tục với liều lượng ngày càng cao.

NGUYÊN NHÂN PHÁT SINH RỐI LOẠN NGHIỆN CHẤT Ở NGƯỜI BÌNH THƯỜNG

Khoảng một nửa số người gặp vấn đề về sức khỏe tâm thần cũng sẽ bị rối loạn do sử dụng chất gây nghiện và ngược lại. Đây được gọi là chẩn đoán kép. Vào năm 2020, 17 triệu người trưởng thành ở Hoa Kỳ đồng thời mắc chứng rối loạn sức khỏe tâm thần và rối loạn tâm thần do nghiện chất.

Do các rối loạn tâm thần sẵn có

Rối loạn nghiện chất và các tình trạng sức khỏe tâm thần khác là do các yếu tố chồng chéo nhau như lỗ hổng di truyền, các vấn đề với các vùng não tương tự và ảnh hưởng của môi trường.

Mắc phải một trong những tình trạng sức khỏe tâm thần sau đây có thể góp phần vào sự phát triển của rối loạn nghiện chất:

• Rối loạn tăng động thái chú ý chú ý (ADHD).
• Rối loạn lưỡng cực.
• Rối loạn nhân cách thể bất định.
• Trầm cảm.
• Rối loạn lo âu lan toả.
• Rối loạn hoảng sợ.
• Rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD).
• Phơi nhiễm hay tiếp xúc với chất kích thích

Hàng loạt chứng rối loạn tâm thần kèm theo xảy ra với người rối loạn nghiên chất - Ảnh: Internet

Việc tiếp cận các chất kích thích/gây nghiện là một yếu tố rủi ro môi trường đặc biệt quan trọng. Các yếu tố làm tăng mức độ phơi nhiễm và xúi giục người bình thường sử dụng chất gây nghiện bao gồm:

• Sử dụng chất kích thích của một thành viên trong gia đình.
• Sử dụng chất gây nghiện của đồng nghiệp.
• Được kê đơn một loại thuốc có thể bị lạm dụng, chẳng hạn như thuốc phiện hoặc chất kích thích.

Thanh thiếu niên đặc biệt có nguy cơ phát triển rối loạn tâm thần do nghiện chất do phơi nhiễm. Thanh thiếu niên bắt đầu sử dụng chất gây nghiện sớm có nhiều khả năng phát triển rối loạn tâm thần do nghiện chất hơn. Khoảng 70% số người bắt đầu sử dụng ở tuổi 13 bị rối loạn tâm thần do nghiện chất so với 27% những người bắt đầu sử dụng ở tuổi 17.

Ngoài ra, nhiều khả năng ai đó sẽ sử dụng các chất được hợp pháp và/hoặc sẵn có (như rượu và thuốc lá). Đây cũng là hai trong số các chất gây nghiện phổ biến khiến cơ thể gặp phải các vấn đề về rối loạn tâm thần.

Trải nghiệm bất lợi thời thơ ấu (ACE)

Trải nghiệm bất lợi thời thơ ấu (ACE) là những sự kiện căng thẳng hoặc đau thương trong thời thơ ấu. Chúng có thể bao gồm:

• Sự lạm dụng và bỏ bê thời thơ ấu.
• Rối loạn chức năng gia đình.
• Chứng kiến ​​bạo lực gia đình.
• Có thành viên gia đình mắc rối loạn tâm thần do nghiện chất.
• Sự giam giữ của cha mẹ.

ACE có liên quan chặt chẽ đến sự phát triển của nhiều vấn đề sức khỏe trong suốt cuộc đời của một người, bao gồm cả rối loạn tâm thần do nghiện chất. Trẻ càng trải qua nhiều biến cố tiêu cực càng có nguy cơ phát triển rối loạn tâm thần do nghiện chất vào một thời điểm nào đó trong đời.

Di truyền học

Các nghiên cứu cho thấy yếu tố di truyền chịu trách nhiệm từ 40% đến 60% nguyên nhân của rối loạn sử dụng chất gây nghiện. Nếu bạn có người thân (anh chị em ruột hoặc cha mẹ) mắc rối loạn tâm thần do nghiện chất, nhiều khả năng bạn sẽ mắc phải chứng bệnh này.

Các nhà khoa học đang nỗ lực xác định các gen cụ thể có thể góp phần gây ra lỗ hổng này. Ví dụ, họ phát hiện ra rằng sự thay đổi trong gen CHRNA2 trên nhiễm sắc thể số 8 có liên quan đến chứng rối loạn sử dụng cần sa, bao gồm cả việc chẩn đoán ở độ tuổi sớm hơn.

DẤU HIỆU NHẬN BIẾT RỐI LOẠN NGHIỆN CHẤT

Theo Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần (DMS-5) của Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ, các dấu hiệu của rối loạn sử dụng chất gây nghiện bao gồm:

• Dùng chất kích thích với số lượng lớn hơn và trong thời gian dài hơn dự kiến ​​nếu đó là thuốc kê đơn.
• Có mong muốn hoặc sự thôi thúc mạnh mẽ để sử dụng chất này.
• Nỗ lực không thành công trong việc cắt giảm hoặc kiểm soát việc sử dụng chất kích thích.
• Dành nhiều thời gian để có được hoặc sử dụng chất đó hoặc phục hồi sau tác dụng của nó.
• Gặp vấn đề trong việc hoàn thành trách nhiệm ở nơi làm việc, trường học hoặc ở nhà do sử dụng chất gây nghiện.
• Tiếp tục sử dụng chất này, ngay cả khi nó gây ra vấn đề trong các mối quan hệ.
• Từ bỏ các hoạt động xã hội, nghề nghiệp hoặc giải trí vì sử dụng chất gây nghiện.
• Sử dụng chất kích thích nhiều lần, ngay cả khi việc đó khiến bạn gặp nguy hiểm.
• Tiếp tục sử dụng chất gây nghiện bất chấp vấn đề về thể chất hoặc tâm lý đang diễn ra mà chất này có thể gây ra hoặc khiến tình trạng trở nên trầm trọng hơn.
• Phát triển khả năng chịu đựng (cần tăng số lượng để có được hiệu quả tương tự).
• Trải qua các triệu chứng cai nghiện, có thể thuyên giảm bằng cách dùng nhiều chất hơn.
• Tìm kiếm sự chăm sóc y tế ngay khi bạn có dấu hiệu rối loạn sử dụng chất gây nghiện là điều cần thiết.

Thuốc kê đơn có thể là chất kích thích đầu tiên khiến một người bị rối loạn nghiện chất - Ảnh: Internet

Các triệu chứng và hành vi khác của việc sử dụng chất gây nghiện có thể bao gồm:

• Lú lẫn.
• Bỏ bê việc ăn uống.
• Rút lui khỏi bạn bè và gia đình.
• Thay đổi đột ngột về tâm trạng và hành vi.
• Tham gia vào các hành vi nguy hiểm.
• Sự thù địch hoặc phủ nhận khi bạn phải đối mặt với việc sử dụng chất gây nghiện.
• Không quan tâm đến ngoại hình của mình nhiều như trước.
• Hành vi bí mật để che giấu việc sử dụng chất gây nghiện.

Sử dụng chất gây nghiện ngay cả khi bạn ở một mình.

RỐI LOẠN TÂM THẦN DO CHẤT GÂY NGHIỆN CÓ ĐIỀU TRỊ ĐƯỢC KHÔNG?

Hiện đã có các phương pháp điều trị hiệu quả cho chứng rối loạn sử dụng chất gây nghiện. Một bệnh nhân có thể cần một hoặc nhiều phương pháp điều trị khác nhau vào những thời điểm cụ thể.

Bệnh nhân mắc chứng tâm thần do nghiện chất cần được chăm sóc liên tục để quá trình điều trị có hiệu quả, vì đây là tình trạng mãn tính có khả năng hồi phục và tái phát tương đương nhau.

Ba hình thức điều trị chính bao gồm:

• Cai nghiện
• Liệu pháp nhận thức và hành vi.
• Các liệu pháp hỗ trợ bằng thuốc.
• Ngoài ra còn có một số phương pháp điều trị khác nhau, bao gồm:
• Tư vấn ngoại trú.
• Điều trị ngoại trú chuyên sâu.
• Điều trị nội trú.

Cai nghiện

Trong quá trình cai nghiện, người bệnh buộc ngừng sử dụng (các) chất đó. Tùy thuộc vào mức độ nghiêm trọng của bệnh, chất này hoặc chất thay thế có thể được giảm dần để giảm bớt các triệu chứng của việc cai nghiện. Đây là bước quan trọng đầu tiên trong điều trị rối loạn tâm thần do nghiện chất. Đối tượng có thể trải qua quá trình cai nghiện ở cả cơ sở nội trú và ngoại trú.

Liệu pháp nhận thức và hà nh vi

Trị liệu tâm lý (liệu pháp trò chuyện) có thể giúp điều trị loạn thần do nghiện chất và bất kỳ tình trạng sức khỏe tâm thần nào khác xảy ra cùng lúc. Trị liệu cũng dạy các cơ chế đối phó lành mạnh.

Các nhà cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe có thể đề xuất các liệu pháp nhận thức và hành vi đơn thuần hoặc kết hợp với thuốc.

• Trị liệu hành vi nhận thức (CBT): Chuyên gia sức khỏe tâm thần sẽ giúp bạn xem xét kỹ suy nghĩ và cảm xúc của mình trong CBT. Bạn sẽ hiểu suy nghĩ của bạn ảnh hưởng đến hành động của bạn như thế nào. Bạn có thể loại bỏ những suy nghĩ và hành vi tiêu cực thông qua CBT và học cách áp dụng các mô hình và thói quen suy nghĩ lành mạnh hơn. Đối với rối loạn tâm thần do nghiện chất, CBT cũng liên quan đến việc khuyến khích động lực thay đổi và giáo dục về cách điều trị cũng như ngăn ngừa tái phát.
• Liệu pháp hành vi biện chứng (DBT): DBT đặc biệt hiệu quả đối với những người gặp khó khăn trong việc quản lý và điều chỉnh cảm xúc của mình. DBT đã được chứng minh là có hiệu quả trong điều trị và quản lý các tình trạng sức khỏe tâm thần khác nhau, bao gồm cả rối loạn tâm thần do nghiện chất.
• Cộng đồng trị liệu (TC): TC là phương pháp điều trị nội trú dài hạn, tập trung vào việc giúp những người mắc rối loạn tâm thần do nghiện chất phát triển các giá trị và hành vi mới và lành mạnh hơn liên quan đến việc sử dụng chất gây nghiện và các tình trạng sức khỏe tâm thần xảy ra đồng thời khác.

Các liệu pháp này hỗ trợ sửa đổi hành vi thông qua việc tự lực và hỗ trợ đồng đẳng. Nguyên tắc cơ bản của những liệu pháp này là những người mắc chứng rối loạn tâm thần do nghiện chất phải hiểu rằng họ mắc một căn bệnh mãn tính sẽ không bao giờ khỏi.

Dùng thuốc

Thuốc có thể là một phần trong phác đồ điều trị rối loạn tâm thần. Thuốc có thể giúp thay đổi chất hóa học trong não để giúp điều trị một số rối loạn tâm thần do nghiện chất. Các loại thuốc nhất định cũng có thể làm giảm cảm giác thèm ăn và các triệu chứng cai nghiện.

Các phương pháp điều trị hỗ trợ bằng thuốc có sẵn:

• Thuốc phiện: Methadone, buprenorphine và naltrexone được FDA phê chuẩn để điều trị rối loạn sử dụng thuốc phiện.
• Rượu: Ba loại thuốc được FDA chấp thuận bao gồm naltrexone, acamprosate và disulfiram.
• Thuốc lá: Miếng dán, thuốc xịt, kẹo cao su hoặc viên ngậm nicotine có thể giúp ích. Hoặc nhà cung cấp dịch vụ của bạn có thể kê toa bupropion hoặc varenicline.

ĐIỀU TRỊ RỐI LOẠN NGHIỆN CHẤT TẠI PHÒNG KHÁM CHUYÊN KHOA YÊN HÒA

Với Rối loạn nghiện chất, việc điều trị càng sớm càng mang lại tỉ lệ thành công cao. Bên cạnh đó, triệu chứng cai nghiện sẽ không quá phức tạp, giúp người bệnh nhanh chóng “sạch dophamin không an toàn”, trở lại cuộc sống lành mạnh.

Điều trị hàng trăm ca rối loạn nghiện chất cùng đội ngũ bác sĩ nhiều năm kinh nghiệm, Phòng khám Chuyên khoa Yên Hòa sẵn sàng tư vấn và đưa ra phương pháp điều trị phù hợp cho từng cá nhân người bệnh.

• PGS. TS. Giảng viên cao cấp Trần Hữu Bình: Thầy thuốc Nhân dân, Nguyên Viện trưởng Viện Sức khoẻ Tâm thần, Bệnh viện Bạch Mai
• Ths. BSCKII Trần Thị Thu Hà: Bác sĩ tại Viện Sức khỏe Tâm thần, Bệnh viện Bạch Mai (2016- nay), Giảng viên Bộ môn Tâm thần, Đại học Y Hà Nội

ĐẶT LỊCH THĂM KHÁM cùng các bác sĩ giỏi tại Phòng khám Yên Hòa để sớm bắt đầu quá trình điều trị rối loạn nghiện chất.

Nguồn tham khảo:

• https://www.nimh.nih.gov/health/topics/substance-use-and-mental-health#:~:text=Occurring%20Mental%20Disorders-,Overview,most%20severe%20form%20of%20rối loạn tâm thần do nghiện chất .
• https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/16652-drug-addiction-substance-use-disorder-rối loạn tâm thần do nghiện chất
• https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/drug-addiction/symptoms-causes/syc-20365112